Embedded Files
ОЙРАД МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭНГИЙН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ
ISSN 3005-6144
Ерөнхий редактор:
На.Сүхбаатар, доктор (Ph.D), дэд профессор, Ойрад монгол судлалын хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал
Нарийн бичгийн дарга:
Ү.Мөнхдагва, доктор (Ph.D), Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их сургууль
Гишүүд:
Б.Түвшинтөгс, доктор (Ph.D), профессор, Монгол Улсын Их сургууль
Д.Таяа, доктор (Ph.D), профессор, Өвөр Монголын Их сургууль
Б.Мөнхөө, доктор (Ph.D), профессорь, Ланжуугийн Баруун Хойтын Үндэстний Их сургууль
М.А.Лиджиев, доктор (Ph.D), профессор, Халимагийн Улсын Их сургууль
Б.Баярсайхан, доктор (Ph.D), Тувагийн Хүмүүнлэгийн Судалгааны хүрээлэн
Ондрей Срба, доктор (Ph.D), Чех Улсын Масарикийн Их сургууль
Н.Наранжаргал, доктор (Ph.D), ШУА-ийн Олон Улс Судлалын хүрээлэн
░ ГАРЧИГ
1. Н.Баярцэцэг. Ойрад-Хотгойдын Шолой Убаши хунтайжийн харилцаа
Товч агуулга
XVII зууны эхэнд Ойрад, Хотогойдын Шолой убашийн хооронд дайсагнасан харилцаа илүүтэй давамгайлж байв. 1608-1623 оны хооронд болсон хоёр талын хэд хэдэн удаагийн дайн тулаан, үр дүн, зөрчил тэмцлийн шалтгаан, Ойрадын ноёд Шолой убашид алба төлж байсан эсэх зэрэг асуудлыг хөндөн авч үзлээ. Хоёр талын харилцааны онцлогийг тодруулахад орос сурвалжийн мэдээ үнэ цэнтэй юм. Ойрад-Алтан хан Шолой убашийн өөр хоорондын тэмцэл нь баруун өмнөд Сибирийн газар нутагт Оросын газар нутгийн түрэмгийлэл тэлэх, бэхжих боломж гаргасан төдийгүй тухайн бүс нутаг дахь монголчуудын нөлөө, байр суурь аажмаар сулрахад нөлөөлөв.
2. Л.Энхсаруул. 1733-1734 оны Алтай зүгийн нөхцөл байдал: Зүүнгар-Чингийн хориглон сэргийлэх арга хэмжээ
Товч агуулга
Манжийн төрийн албан түүх нь 1730-1732 оны Зүүнгар Чингийн дайны өрнөлийн талаар тодорхой мэдээллээр хангадаг ч, хоёр тал цэргээ татаж сэргийлэн суусан үе, тодруулбал, 1734 оны 12-р сарын эхээр дайныг зогсоож хилийн хэлэлцээр байгуулан олон амьтанд тустай үйл бүтээх асуудлыг хэлэлцэх дэд сайд, Фуча овгийн Фунай (1677-1738) Зүүнгарын хилээр орох хүртэлх хоёр жилийн үйл явдлыг хөндсөн нь ховор бөгөөд хэрэг төвөггүй, тайван амгалан байсан уу гэдэг асуултыг бидэнд үлдээдэг.
Энэхүү өгүүлэлд, Хятадын түүхийн нэгдүгээр архивт хадгалагдаж буй, 2012 онд гэрэл зургаар 283 боть болгон хэвлүүлсэн, хил дагуу цэрэг захирч суусан Чингийн засгийн ордны цэргийн жанждын айлтгалуудад тулгуурлан уг зурвас үеийн нөхцөл байдлыг тодруулна.
3. Б.Нацагдорж. Хонгоройн Хиргисийн харьяаллын тухай
Товч агуулга
Тус өгүүлэлд XVI зууны эцсээс эхлэн Хонгоройн (Енисейн) хиргисүүдийг эзэн мэдэж алба авах гэсэн тэмцэл Хотогойдын Алтан хаан хийгээд Зүүнгарын цорос язгууртны хооронд өрнөж, улмаар Оросын хаант улс өмнөд Сибирьт нэвтэрснээс хойш гурван этгээдийн тэмцэлдээн болж өргөжсөн ба XVIII зууны эхэн дунд үед хүн ардыг нь Манж Чин улсын харьяаны монгол ноёд болон Зүүнгарын улс хуваан авч газар нутаг нь Оросын мэдэлд орсон үйл явцыг авч үзсэн байна.
4. Сацраа. Чин улсын үед дагаар ирсэн Цахар найман хошуун дахь Өөлдүүдийн түүх ба нийгмийн байдал
Товч агуулга
Өөлд монгол бол Зүүнгар хаант улсын гол бүрэлдэхүүний нэгэн байж, Дайчин улс ба Зүүнгарын дайны нөлөөнөөс болж Энх-Амгалангийн үеэс эхлэн урьд хожид Найралт төв, Тэнгэрийн тэтгэсний үед их хэмжээний өөлдүүд Цахарын найман хошуунд ирж, Цахарын шулуун хөх хошуугаар гол болгон нутагшин суурьшсан байна. Тус өгүүлэлд голдуу архивын бичиг материал хийгээд Чин улсын үеийн магад хууль жич хураангуй бичигт тулгуурлан, Чин улсын үе дэх Өөлдүүд Цахарт ирсэн явц хийгээд Чин улсын төр засгаас эдгээр хүмүүсийг хэрхэн тохинуулан захирч байсан явцын тухай нарийн тушаахаар зорилоо.
5. На.Сүхбаатар. Ховдын хязгаарын Дөрвөд: Овгийн бүрэлдхүүнээс тэдний угсаа гарлыг таних оролдлого
Товч агуулга
Тус өгүүлэл нь Дөрвөдийн үүсэл гарал, түүхэн замналыг тодруулах судалгааны нэг хэсэг юм. Ойрадын Дөрвөд аймгийн уг гарлыг тодорхойлохдоо түүнийг бүрдүүлж буй овог-элхэн, яс-элхэнийг тодорхойлох замаар таних оролдлого хийж, зарим үр дүнгээс танилцуулж байна.
6. Хас-Очир. Алашаа Хошууд өөлд хошууны Давст нуурын түрээс өссөн шалтгааныг тодруулах нь (1936-1949)
Товч агуулга
Тус өгүүлэлд БНХАУ-ын Өвөр Монголын Алашаа аймгийн зүүн хошууны данс эвхмэл, түүх ойллогын санд хадгалагдаж буй данс эвхмэлийн шинэ сэргэг материалд тулгуурлан, тухайн үед Дундад иргэн улсаас Алашаад явуулсан бодлогыг Алашаа Хошууд өөлд хошууны давст нуурын түүрээсийн жишээн дээр задлан шинжилж, нийгэм-түүхийн учир шалтгааныг тодруулахыг хичээсэн болно.
7. Хачинхүү. Угсаатны өвөрмөц байдлыг дахин төсөөлөх нь: Монгол улсын төрийн байгуулалт ба Хотон угсаатны ижилсэл
Товч агуулга
Энэхүү өгүүлэл нь өөр өөр соёлын өвөрмөц онцлогтой Монголын улсын Хотон угсаатан хүмүүсийн шинж чанарыг тодорхойлж, дүн шинжилгээ хийх зорилготой юм. Орон нутгийн орчин нөхцөлийг харгалзан, Монгол улсын угсаатны талаарх үзэл баримтлал, бодлогод тулгуурлан ангилах явцдаа тэдний хийж буй өвөрмөц байдлын сонголтуудыг “үндэстэн”, “угсаатны бүлэг”, “ястан”, цаашлаад “Хотон” ястан нь өөрийн таних тэмдэг болох олон соёлын шинж чанараа аажмаар алдаж, “бусдын” нэрээс өөрийгөө таних ястан болон хувирсан гэдгийг тайлбарлав. Өгүүллийн гол агуулгад тэдний нийтлэг түүхэн ой санамж, аж үйлдвэрлэл, амьдрал, соёлын зан заншил нь Хотон угсаатны өвөрмөц байдлын түлхүүр болохыг тодруулсан болно.
Хотон угсаатан нь Бага ястны хувьд төрийн тогтолцоонд оршин тогтнох, хөгжих талаар болон ямар ч үг хэлэх эрхгүй, зөвхөн түүх, цаг үеийн нөхцөл байдлын улмаас устаж үгүй болох эрсдэл бий. Оршин байж, хөгжихийн тулд хүн өөртэйгээ, бусад бүлгүүдтэйгээ хоорондын харилцааг зохицуулах ёстой бөгөөд ингэснээр дасан зохицож, оршихуйн үндэс болно.
8. Үжин. Аримпилын “Жангар” дахь “нэг” хэмээх тооны үгийн шинжлэл
Товч агуулга
Тус өгүүлэлд Аримпилын Жангарт илэрдэг “нэг” гэх тооны үгэнд холбогдох үгсийн утгыг бүртгэж шинжлэхээр дамжуулж, өнгөрсний Жангар жич монгол туулийн тооны бэлгэдэлд холбогдох судалгааны алдаа оноог шинжлэхээр зорив.
9. Саранчимэг. Бянь Юаний “Хонгор”-ын хоёр бар хэвлэлийн харьцуулал
Товч агуулга
Бянь юаний “Хонгор”-т холбогдох улсын дотоод гадаадын судалгааны байдлаас харахад 1950 ба 1958 оны хэвлэлийг дурдан танилцуулахаар голдож байсан ба зарим танилцуулгадаа 1958 оны хэвлэлд суурилан байж 1950 оны хэвлэлийг танилцуулсан, бодитой судалгаанд ер нь 1958 оны хэвлэлийг голчлон ашигласаар иржээ. Тус өгүүлэлд Бянь юаний “Хонгор”-ын 1950 ба 1958 оны хэвлэлийг харьцуулан шинжлэхээр дамжуулан тус хоёр хэвлэл нь адил эсэх, эрдэм шинжилгээнд хэрхэн ашиглах тухай тодруулан өгүүлэхийг зорив.
10. А.Басан. Б.Я.Владимирцовын “Жангар”-т холбогдох хэдэн асуудал
Товч агуулга
Оросын нэрт монголч эрдэмтэн, академич Б.Я.Владимирцов ХХ зууны эхэн үеэр өнөөгийн Монгол улсын Увс аймгийн Баядын дундаас “Жангар” хэмээх нэгэн бүлгийг сурвалжлан цуглуулж 1926 онд “Монгол ардын аман бүтээлийн дээж (Баруун хойт монгол)” хэмээх номдоо латин галигаар хэвлүүлсэн байв. Б.Я.Владимирцовын хэвлүүлсэн нэгэн бүлэг Жангарыг Монгол улсын эрдэмтэн У.Загдсүрэнгээс кирилл монгол үсэгт анх буулгаж “Жангарын туульс” гэх номдоо буулган хэвлүүлснээс аваад үе үеийн судлаачдаас уг текстийг адил бус арга барилаар ахин дахин буулган танилцуулахын дагуу Жангарын судалгааны хүрээнд идэвхтэй ашигласаар ирсэн боловч өнгөрсөн үеийн судалгаанд голдуу уг Жангарын тухай дөхөм мэдээлэл буюу ерөнхийлсөн шинжит судалгаа их байрыг эзэлсээр ирснээс бус тусгайлсан эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бүтээл маш ховор судлагдсаар иржээ.
Б.Я.Владимирцовын хэвлүүлсэн тус Жангарын бүлгийг анх сурвалжлан тэмдэглэж хэвлүүлснээс өнөө хүртэл 100 гаруй жилийн түүхтэй болсон боловч эрдэм шинжилгээний хүрээнд уг эхийг цуглуулсан он цаг, тэмдэглэсэн газар орон жич холбогдох бусад сураг зангийн тухай эндүү буруу мэдээлэл судалгаа цөөн бус оршсоор иржээ. Ийм учраас Б.Я.Владимирцовын хэвлүүлсэн “Жангар”-ын сураг занги, текст, агуулгын асуудлыг үнэн мөнөөр шалган нотолж шинжлэхээс гадна уг Жангарыг эх бичгийн уугал шинжээр нь буулган хэвлүүлэх буюу гэрэл зургаар хэвлүүлж олон улсын эрдэмтэн мэргэдийн гарт хүргэх нь Монгол улсын Жангарын уламжлал залгамжлалын ул мөрийг улам цаашид гүнзгийрүүлэн судлах ажилд чухал ач холбогдолтой юм. Тус өгүүлэлд Б.Я.Владимирцовын Увс аймгийн Баяд ястнаас тэмдэглэсэн Жангарт холбогдох сураг зангийг бар хэвлэл жич текстийн сураг занги, текстийн ирэл гарал, текстийн агуулга гэх гурван талаас шинжлэхийн зэрэгцээгээр түүнд оршиж байгаа зарим асуудлын тухай өөрийн үзэлтээ өгүүлэхийг зорив.
11. Д.Таяа. ХX зууны 40-өөд оны Япон улс дахь “Жангар”-ын танилцуулгад холбогдох асуудал
Товч агуулга
Тус өгүүлэлд Япон улсын “Монгол” хэмээх сэтгүүлийн 1940 оны 8-р сараас 1942 оны 8-р сар хүртэл зургийн танилцуулга тодорхойлолт, орчуулгын тодорхойлолт, хэсгийн агуулгын товчлол, хэлцийн тайлбар зэрэг “Жангар”-т холбогдох танилцуулга тодорхойлолтын алдаа оноог үнэлэн шүүмжлэхийн зэрэгцээгээр эрдэмтдийн “Жангар”-ын япон хэлний орчуулагч Тани Коохэйгийн тухай зарим эндүү үнэлэлтийг залруулав.
12. На.Сүхбаатар, Ү.Мөнхдагва. Аман түүхийн судалгааны арга зүйн асуудлууд, Ойрад монголчуудын дунд хөгжүүлэх боломж
Товч агуулга
XX зууны дунд үеэс дэлхийн улс орнуудад хөгжиж ирсэн нийгэм-соёлын хүн судлалын нэгэн чиглэл нь аман түүх (oral history)-ийн судалгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад тус судалгаа эрчимтэй хөгжих болж, уг судалгаанд хэрэглэгдэх олон улсад үнэлэгдэх онол арга зүйн мэдлэгийг шаардах болжээ. Бид тус өгүүллээр дамжуулан Ойрад монголчуудын дунд явуулсан зарим аман түүхийн судалгааны үр дүн, цаашид хөгжүүлэх боломж нөхцөлийн талаар саналаа тусгахын хамт, аман түүхийн судалгаа, түүний онцлогийн талаарх гадаад, дотоодын эрдэмтдийн үзэл баримтлалыг танилцуулахыг зорилоо.
Report abuse