Embedded Files
ОЙРАД МОНГОЛ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭНГИЙН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ
ISSN 3005-6144
Ерөнхий редактор:
На.Сүхбаатар, доктор (Ph.D), дэд профессор, Ойрад монгол судлалын хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал
Нарийн бичгийн дарга:
Ү.Мөнхдагва, доктор (Ph.D), Анагаахын Шинжлэх Ухааны Үндэсний Их сургууль
Гишүүд:
Б.Түвшинтөгс, доктор (Ph.D), профессор, Монгол Улсын Их сургууль
Д.Таяа, доктор (Ph.D), профессор, Өвөр Монголын Их сургууль
Б.Мөнхөө, доктор (Ph.D), профессорь, Ланжуугийн Баруун Хойтын Үндэстний Их сургууль
М.А.Лиджиев, доктор (Ph.D), профессор, Халимагийн Улсын Их сургууль
Б.Баярсайхан, доктор (Ph.D), Тувагийн Хүмүүнлэгийн Судалгааны хүрээлэн
Ондрей Срба, доктор (Ph.D), Чех Улсын Масарикийн Их сургууль
Н.Наранжаргал, доктор (Ph.D), ШУА-ийн Олон Улс Судлалын хүрээлэн
░ ГАРЧИГ
1. Сэцэн, Аман хүүрнэлийн соёлын анализ (Монголчуудын аман түүхийн жишээгээр)
Товч агуулга
Тус өгүүлэл нь онолын ярилцлагын цэгийг судлахад анхаарч, соёлын анализын талаар хүүрнэл ухаан хийгээд аман түүхийн хүүрнэлийн онолоор хөгжлийн шинэ онолыг харилцан нөхвөрлөж болохыг илрүүлэв. Нийгэм соёлын хэлний орчин бол хүүрнэлийн нийгэм соёлын ахуй байдал, түүх соёлын уламжлал, сэтгэхүйн хэлбэр, үнэ цэний ухамсар зэргийн тусгал мөн. Сонсогчид эсвэл уншигчид зохих соёлын ахуй байдал доор хүүрнэлийг сайн ойлгож чадах юм.
Тус өгүүлэл нь урт удаан туульсийн хүүрнэх уламжлалтай Торгууд монголчуудын аман түүхээр жишээ болгож, монголчуудын аман түүхийн уламжлал, аман хүүрнэлийн ариун чанар, аман хүүрнэлийн түүхт чанарын суурин дээр Ноостайн аман хүүрнэлд соёлын анализ хийж, хүүрнэл зохиол дахь үг өгүүлбэр, утга уялдаанд суурилан хүүрнэгч ба хүүрнэлийн нэгдүгээр бие ба гуравдугаар биеийн үзэлтээс Ноостайн хүүрнэл ба аман хүүрнэлийн уламжлалын нийтлэг чанар, бодит чанарын харьцааг задлан шинжилсэн болно. Үүнээс аман хүүрнэлийн утга агуулгыг хайн судлах арга замыг олсон юм. Нэн тэргүүнд, нийгэм соёлын ахуй байдлаас авч хэлбэл, судлаачийн зүгээс Ноостайн ярих үед түүний хүүрнэлийг ерөнхийд ойлгож, ярилцлагчийн өөрийн тогтсон байр суурь, анхаарлын цэг, сэтгэл хөдлөлийн цэг зэргийг ажиглаж, Ноостай юуны учраас ингэж өгүүлсэн тухай зорилтыг ойлгох хэрэгтэй болов. Дараа нь, судлаач аман хүүрнэлийн агуулгын утгын ач холбогдолд дүгнэлт хийв. Улмаар аман хүүрнэлийг нийгэм, түүх соёлын ахуй байдалд тавьж, хүүрнэн тоочсон явцыг ажиглаж, хүүрнэлийн дундах маш олон мэдээг хүүрнэсэн онцлог чанар ба нийтлэг чанрын онцлогийг задлан шинжлэв.
2. Ракош Атилла, XIX зууны тод бичгийн баримтууд дахь ярианы элемент
Товч агуулга
Ойрадын тод бичгээр бичигдсэн дурсгалууд нь ойрад аялгууны түүхийн судалгаанд үнэтэй сурвалж болдог. Ойрад бичгийн хэл нь анхны хэлбэрээрээ эртний онцлогтой боловч Зая бандидын тод үсгийн дуудлагыг нарийн тэмдэглэх чадвар нь тухайн үеийн ярианы хэлний элемент бичгийн хэлэнд нэвтрэхэд туслажээ. Энэхүү өгүүлэл XIX зууны ойрад бичгийн хэлний дөрвөн сурвалжаас жишээ авч ярианы элементийн олон талт байдлыг харуулна. Ярианы хэлний нөлөөг судлах нь ойрад хэлэнд олон зууны туршид өрнөсөн өөрчлөлтийн харьцангуй ба үнэмлэхүй он дарааллыг тодруулахад туслах юм.
3. Ишаяху Ланда, XIII-XV зууны эхэн үеийн Ил хаант улс болон Мамлюкийн султант улс дахь ойрадууд: Лалын орчинд ууссан хоёр жишээ
4. До.Сурна, Хойд хийгээд Их Юань улсын гуравдугаар зэргийн Янь ань ван
Товч агуулга
Их Юань улсын олон вангийн тогтолцоонд ойрадаас өргөмжлөгдсөн гуравдугаар зэргийн Янь ань ван (延安王) цолтон буй. Янь ань цол нь Янь ань гүнжийн цол өргөмжлөлөөс ирэлтэй. Янь ань ван нь Явган мэргэнийг зааж байна. Явган мэргэн нь Янь ань гүнж нар болох Чингис хааны хоёрдугаар охин Чэчэйхэн бэх хийгээд Зүчийн охин Холой (Холуйхан)-ы өмчийг залгамжлан, хойд аймаг бүрэлдэн хүчирхэгжихэд нөлөөлжээ. Хойдын Явган мэргэн бол Их Юань улсын гуравдугаар зэргийн олон ван өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэмээний бариултай алтан тамгатай. Хойд нь мянгатын цэрэгт хуваагдан Их Юань улсын баруун хойт хил хязгаар болох Алтай уулын ар, өврийг сахин хамгаалах үүрэгтэй байсан ба Умард юаний эхэн үеэс Кипчакийн тал нутагт нүүдэллэн амьдрав. XIV зууны сүүлчээр зүүн тийш нүүж Дөрвөн ойрадын холбоонд орж, тэргүүлэх байр суурьтай болжээ. Энэ үеийн хойд аймагт их мянган, алаг гулз, үл түмэн, цагаан туг зэрэг отгууд багтаж байв. Гэвч хойд нь Чингис хааны алтан урагтай ургийн холбоо харилцаатай байсан нь Цорост шилжжээ. Цоросын Батула чинсан Самар гүнжтэй урагласнаас хойш цорос нь монголын хаадын хүргэн тавнангууд болж, харин хойдын эрх мэдэл хийгээд хүч чадал нь буурав. 1449 оноос эхлэн Дөрвөн ойрадын холбоо задарч, хойд нь Уйгарт ялагдаад гол хүч нь задран олонх нь Дөрвөд аймагт харьяалагдаж, хожим нь Дөрвөдийн зүүн, баруун гар болсон байна. XVII зууны эхэн үед Хойд нь Алтай уулын өмнө Тарвагатайд нутаглах болжээ. Хойд болон дөрвөд аймаг нийлсэн нь Хубилай хааны дөрвөд аймгаас авсан Дөрөвжин хатнаас гарсан хоёр хөвүүний эрх мэдлийн шалтгаан нөлөө бий. Дөрөвжин хатны хоёр хөвүүн нь Их Юань улсын гуравдугаар зэргийн Юннан ван Хөгэчи болон дөрөвдүгээр зэргийн баруун газрыг төвшитгөгч ван Уручи нар болно. Хойд хийгээд дөрвөд аймаг нь эдгээр Их Юань улсын олон вангийн хил хязгаарыг сахин хамгаалах мянгатын цэргүүдээс бүрджээ. Хойд, дөрвөд, цорос аймгууд нь Чингис хааны алтан урагтай худ ургийн холбоо харилцаа үүсгэн, хамаарал бүхий олон вангийн түүхт үйлдэл нөлөөнөөс хүчирхэгжин манджээ.
5. Чимээд Улаанбарс, Галданцэрэн (1727-1745)-гийн үеийн Зүүнгар, Хасагийн дайн
Товч агуулга
Тус өгүүллийн зорилго нь, БНХАУ-ын Түүхийн Нэгдүгээр Архив дахь “Чин улсын Цэргийн тухайн газрын манж айлтгалын хуулбар данс”-ыг ашиглаж, 1727-1745 он буюу Галданцэрэнгийн үед Зүүнгар, Хасагийн цэргийн хамгаалал, хилийн мөргөлдөөн, тулалдааны шалтгаан, түүний ерөнхий үйл явц тус бүрийн цаг хугацаа, тулалдаан болсон нөхцөл шалтгаан, газар, үндсэн зорилго, удирдсан жанжин, цэргийн тоо, байлдааны талбарын газарзүйн орчин зэргийг тодруулахад оршино.
6. На.Сүхбаатар, Лхамдаржаагийн үеийн Зүүнгар улсын улс төр, нийгмийн хөгжил
Товч агуулга
Зүүнгар улсын тав дахь хаан Лхамдаржаагийн уг гарал, бага идэр нас, хаан ширээнд суусан түүх, түүний дотоод, гадаадад явуулсан бодлогыг тодруулах замаар Зүүнгар улсын улс төр, нийгмийн хөгжлийн нэг зурвас үеийг судалсан болно. Лхамдаржаагийн төр барьсан 1750-1753 он бол Төв азийн түүхэнд тод ул мөртэй, тухайн үедээ хүчирхэг улс байсан Зүүнгарын түүхэнд маш эгзэгтэй цаг мөч бөгөөд чухам энэ цаг мөчөөс эхлэн тус улс мөхөх, бусдад эзлэгдэх үүд нээгдсэн гэж үздэг бөгөөд үүнд Лхамдаржаагийн байр суурь, бодлого, түүхэн нөхцлүүд хэрхэн уялдсаныг судлав. Сүүлийн үед манж, орос сурвалжууд судалгааны эргэлтэд орсон нь энэ сэдвээр судалгаа хийх, санал солилцох боломжийг нээж өгч байна.
7. Л.Энхсаруул, Түүхэн ой санамж: Зүүнгар улсаас үлдсэн нэгэн хэллэг
Товч агуулга
Увс аймгийн зарим дөрвөдүүдийн дунд 12 жилийн үхэр, бар, туулай жилтэй холбогдох үхэр жилд үрэгддэг, бар жилд барагддаг, туулай жилд туугддаг хэмээх хэллэг буй. Тус хэллэг аман зохиолын бусад төрөл зүйлсийн нэгэн адил цаг хугацааны явцад агуулга хувьсан өөрчлөгдөж, тухайн бүс нутагт болж өнгөрсөн үйл явдлуудын нөлөөг хүртжээ. Уг өгүүлэлд, энэхүү хэллэгийн үүссэн цаг хугацаа, үүсэх болсон учир шалтгааныг манж сурвалжийн мэдээгээр тодруулахын зэрэгцээ аман мэдээнд тулгуурлан одоогийн тархалт, хувилбаруудыг танилцуулна.
8. Римэдийн Хас-Очир, Алашаагийн Өөлд хошууд хошууны засаг вангууд хийгээд Данзан ноёны шинэчлэлийн үйл хэрэг
Товч агуулга
Энэхүү өгүүлэлдээ Алашаагийн Хошууд өөлд хошууны ноёд язгууртнуудын өвөг дээдэс, тэдний үе сүлжил, угсаа залгамжлал, сүүлчийн засаг ноён Данзангийн хошуу нутагтаа авч хэрэгжүүлсэн шинэчлэлийн бодлого, түүний түүхэнд эзлэх байр суурь зэргийг тодруулан авч үзэхийг зорьсон болно.
9. Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж, Түшээт ханы харьяат торгууд тайж нар хийгээд Халхын төв нутаг дахь Монголын нууц товчооны ул мөр
Товч агуулга
Одоогийн Монгол Улсын Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр суманд хуучин Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны харьяат торгууд тайж нарын багийн хойчис нутаглан суух бөгөөд өөрсдийгөө торгууд гаралтай гэдгийг одоо хүртэл ухамсарлан цээжилсээр байна. Н.Хатанбаатар эдгээр торгууд тайж нарын тухай тусгай судалгаа хийж өгүүлэл нийтлүүлсэн бөгөөд Халхын зүүн гарын Эрээхэй мэргэн хааны Бинт хатан нь дөрвөн Ойрадын бүрэлдэхүүн болсон торгуудаас гаралтай хатагтай байж, түүнийг даган ирсэн торгууд тайж нар нь Манж Чин улсын үеийн Халхын Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны торгууд тайж нарын багийг бүрдүүлжээ гэж үзсэн байдаг.
Бид түүний энэхүү дүгнэлтийг зөвшөөрөхийн дагууд түүний судалгаанд буй зарим мадагтай зүйлсийг залруулж, Монгол Улсын үндэсний төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдаж буй зарим шинэ баримтыг олж илрүүлснийг судлан шинжилж үзэв. Халхын Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошууны торгууд харьяат тайж нарын нэгэн гэрийн үеийн бичмэлд эдгээр тайж нарын уг эх Хэрэйдийн Ван хан Чингис хаантай эцэг хүү болон явсан тухай түүхийг цухас өгүүлсэн товч оршилтой нь их сонирхолтой байна. Энэхүү товч оршилд Чингис хаан Бөртэ үжин хатнаа гурван мэргэдэд булаалгасанд Хэрэйдийн Ван хаан тусалж, хатныг нь эргүүлэн олж өгсөн тухай Монголын Нууц товчоонд гардаг өгүүлэмж гарч буй бөгөөд XVII зуун болон үүнээс хойш зохиогдсон Монголын түүхийн тулгар сурвалж бичгүүд дотроос зөвхөн Лувсанданзан гүүшийн зохиол Алтан товч, Жамба дайчингийн зохиол Асрагч нэртийн түүх хоёр л Монголын Нууц товчооныг ашигласан тул эдгээр хоёр зохиолд мөн байдаг. Гэтэл энэ мэдээ нь эдгээр торгууд тайж нарын уг эхийн гэрийн үеийн бичмэлд бараг үг үсэгчлэн эшлэгдсэн байгаа нь эдгээр тайж нарын гарт буюу Түшээт ханы хошуунд Монголын Нууц товчооны нэгэн хуулбар эх биш юм гэхэд түүнийг ашиглан зохиосон Асрагч нэртийн түүх буюу Лувсанданзан гүүшийн Алтан товч зохиолын аль нэг хуулбар эх хадгалагдаж байсныг харуулж байна.
10. Н.Наранжаргал, Халимагийн Сайд нарын зөвлөлийн тэргүүн Б.Басанов БНМАУ-д айлчилсан нь
Товч агуулга
ЗСБН Халимаг Автономит Улсын Сайд нарын Зөвлөлийн тэргүүн В.Басанов нь 1990 онд БНМАУ-ын ерөнхийлөгч П.Очирбатыг ЗХУ-д, БНМАУ-аас ЗХУ-д суух Элчин сайд Н.Мишигдоржийг ЗСБН Халимаг Автономит Улсад айлчлах үеэр уулзаж, БНМАУ-д айлчлах хүсэлтэй байгаа илэрхийлжээ. Ингэснээр БНМАУ-ын Бага хурлын урилгаар ЗСБН Халимаг Улсын Сайд нарын Зөвлөлийн тэргүүн В.Басановаар ахлуулсан 5 хүний бүрэлдэхүүнтэй Халимагийн төр, засгийн төлөөлөгчид 1991 оны 04-р сарын 9-13-ны хооронд БНМАУ-д айлчилсан юм.
Төлөөлөгчид БНМАУ-ын төр, засгийн удирдлагуудтай уулзаж, Улаанбаатар хотын үйлдвэр аж ахуйн газруудтай танилцахаас гадна Өвөрхангай аймагт зочилжээ. Мөн БНМАУ-ын төр засгийн удирдлагуудтай “Монгол, Халимагийн хоорондын соёлын хамтын ажиллагааны хэлэлцээр”, “Монгол, Халимагийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тунхаг”, “Парламентуудын харилцаа холбооны протокол”, “Монгол, Халимагийн их сургуулиудын хоорондын шууд харилцааны төлөвлөгөө” зэрэг баримт бичгүүдэд гарын үсэг зураад сэтгэл хангалуун буцсан байна.
Айлчлалын үеэр гарын үсэг зурсан гэрээ, баримт бичгүүдэд үндэслэн 1992-1995 онд Монгол Улс болон ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсын хооронд соёл, шинжлэх ухаан, барилга, эдийн засаг, эрүүл мэндийн салбарт хэрэгжүүлэх хөтөлбөрийг хоёр талын саналыг тусган боловсруулж 1992 онд Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэнг ОХУ-д айлчлах үеэр хоёр тал гарын үсэг зурсан байдаг.
Энэхүү хоёр талын соёл, шинжлэх ухаан, барилга, эрүүл мэндийн салбарыг 1992-1995 онд хөгжүүлэх хөтөлбөр нь хэдийгээр заасан хугацаанд үр дүн багатай хэрэгжсэн ч цаашдаа хоёр улсын харилцаа өргөжин хөгжих үндэс сууриудын нэг болсон юм.
ЗСБН Халимаг Автономит Улсын Сайд нарын Зөвлөлийн тэргүүн В.Басановын айлчлал нь Халимагийн талдаа улс орон даяр өрнөсөн өөрчлөлт шинэчлэлийн үр дүнд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгуулагдсан ЗСБН Халимаг Улсын төрийн тэргүүний гадагшаа бие даан хийсэн анхны айлчлал, БНМАУ-ын хувьд мөн л өөрчлөлт шинэчлэлийн шинэ тогтолцооны үед БНМАУ-д Монгол туургатны улсын төрийн тэргүүн тэргүүн айлчилсан анхны тохиолдлуудын нэг гэдгээрээ онцлог байв.
Report abuse